Sống và chết trong chuyến bay
Dạy
I – KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN CÓ
Đầu tiên. Phạm Duy Tốn (1883-1924), quê làng Phượng Vũ, huyện Thường Tín; sinh ra và lớn lên tại làng Đông Thọ (nay là phố Hàng Đậu), Hà Nội. Ông là nhà văn, nhà báo và có thành tựu đầu tiên ở thể loại truyện ngắn hiện đại.
2. Bằng ngôn từ cụ thể, sinh động, bằng sự khéo léo trong việc sử dụng kết hợp nghệ thuật tương phản và tăng cấp, Sống và chết trong chuyến bay lên án gay gắt tên cha má “thú dữ” và bày tỏ sự cảm thông trước “nỗi sầu ngàn thu” của nhân dân do thiên tai lũ lụt và cả do thái độ vô trách nhiệm của bọn thống trị.
II – HƯỚNG DẪN ĐỌC – HIỂU VĂN BẢN
Đầu tiên. Truyện ngắn Sống và chết trong chuyến bay có thể chia làm 3 phần:
Đoạn 1 (từ đầu đến “Con đê này vỡ rồi”): Nguy cơ vỡ đê và sự ủng hộ của nhân dân.
Đoạn 2 (tiếp đến “Dế, mày!”): Người cha, người mẹ vô trách nhiệm, mải mê cờ bạc trong lúc đi giúp đê.
Đoạn 3 (còn lại): Đê vỡ, nhân dân lâm vào cảnh đau thương.
2. Theo định nghĩa về độ tương phản:
a) Hai mặt tương phản cơ bản trong truyện Sống chết mặc bay: Một bên là con người đang vất vả, chống chọi với gió mưa vô cùng căng thẳng, gian khổ. Bên kia là một vị quan đi hộ đê ngồi an vị, ung dung, mải mê đánh bạc, không cho ai quấy rầy ván cờ của mình, coi cờ bạc là trên hết, mặc kệ dân sống chết thì đê vỡ.
b) Người hộ đê: Làm việc liên tục từ chiều đến gần một giờ đêm. Họ lội bì bõm trong bùn, ướt như chuột lột, ai cũng thấm mệt; còn mưa đổ xuống, nước sông cuồn cuộn dâng lên. Tác giả nhận xét: “Tình hình có vẻ bi đát”.
c) Vị quan đi hộ đê sẽ ngồi ở đình làng nơi cao ráo, an toàn. Có người gãi chân, có người hóng mát, tay chân ngồi đánh bài. Khung cảnh nhàn nhã, hùng vĩ và nguy hiểm. Quân chỉ yêu bài thôi. Thay vì tắm mưa, gội gió, đứng trên đê để đốc thúc, các quan ngồi ung dung, cùng bầy tôi, thuộc hạ. Quân gay gắt khi có người báo tin nóng. Kẻ đỏ mặt đòi về lối cũ, bỏ tù người báo đê vỡ. Và anh tiếp tục hân hoan vì chơi ù, mặc kệ người dân rơi vào cảnh đê vỡ, “tình cảnh buồn” khôn tả.
d) Tác giả dựng hai cảnh tương phản nhằm mục đích so sánh, làm nổi bật sự tương phản. Người có trách nhiệm thì vô trách nhiệm, chỉ mê cờ bạc. Người dân phải dầm mưa dãi gió, cực nhọc chống chọi với thiên nhiên một cách tuyệt vọng. Cuối cùng, sự vô trách nhiệm của quan chức đã dẫn đến sự sụp đổ của con đê. Quan vui vì bài cao, dân khổ vì lũ.
3. a) Phép san bằng được sử dụng để diễn tả tình trạng thảm khốc của con đê. Thỉnh thoảng mưa. Nước sông đang dâng cao. Người dân kiệt quệ, kiệt sức.
b) Lên cấp còn được dùng để chỉ thái độ vô trách nhiệm của một vị quan. Cán bộ hộ đê không hỗ trợ dân mà ngồi trong đình kiên cố, an toàn. Bao nhiêu người phải phục vụ quan chức. Không phải vì công việc, mà vì một sở thích. Quân đánh bài thong thả, ung dung. Phê bình khi có người làm phiền. Quan mắng, đòi về đường cũ, bỏ tù khi có người báo đê vỡ. Quân vui vì chơi ù. Mức độ vô trách nhiệm, cáu gắt vô cớ của quan lại càng thể hiện rõ.
c) Sự kết hợp nghệ thuật tương phản, tăng cấp đã tố cáo, phê phán thói cờ bạc tham lam, vô trách nhiệm của viên quan. Nếu quan chỉ thích cờ bạc, đó là một thói quen xấu trong cuộc sống cá nhân của anh ta. Nhưng ông lại đánh bạc trong khi thi hành công vụ, nhất là khi đi hộ đê, liên quan đến tính mạng, tài sản của người dân thì thật vô trách nhiệm. Nếu anh ấy thắng trò chơi đang chờ đợi, việc anh ấy vui là điều bình thường. Nhưng nó thắng bài khi đê vỡ, nó vui khi biết bao người đau khổ, niềm vui của nó là một hành động vô nhân tính của một con thú hoang. Chính sự kết hợp này làm sâu sắc thêm tính tố cáo và phê bình.
4. Giá trị đích thực của câu chuyện Sống và chết trong chuyến bay là phản ánh bộ mặt của giai cấp thống trị, điển hình là bọn quan lại với vai trò “cha mẹ” của dân nhưng chỉ biết ham mê cờ bạc, vô cùng vô trách nhiệm, khiến nhân dân khốn khổ vì đê vỡ, nước lũ.
Giá trị nhân đạo của truyện là đồng cảm với nỗi vất vả, khổ cực của người lao động trước thiên tai do thái độ vô trách nhiệm của bọn quan lại.
Giá trị nghệ thuật: Đây là truyện ngắn được viết theo phong cách hiện đại bằng chữ Quốc ngữ. Nhân vật bước đầu đã có cá tính. Tác giả đã sử dụng phép tương phản, tăng cấp, kết hợp với lời bình trực tiếp để tố cáo, phán xét. Nhân vật người cha, người mẹ đã bộc lộ bản chất xấu xa, vô trách nhiệm qua hành động, lời nói của mình đối với tay chân và với nhân dân.
III – HƯỚNG DẪN ĐÀO TẠO
1. Chú ý đến tính đa dạng khi kết hợp các hình thức ngôn ngữ trong tác phẩm tự sự hiện đại (khác với truyện dân gian và truyện trung đại). Trong tác phẩm có ngôn ngữ miêu tả, thể hiện rõ nhất ở đoạn văn tả cảnh đánh bài trong đình làng và những đồ dùng mà quan mang theo. Các dạng ngôn ngữ khác, khi tìm thấy, hãy đánh dấu vào cột có.
2. Tính ông quan là một kẻ hống hách, độc đoán, vô trách nhiệm,… Ngôn ngữ của ông ngắn gọn, súc tích, mang đậm tính mệnh lệnh: Y gọi: Diệu mày! tôi đồng ý trong một giọng nói: ĐÚNG. Y đối thoại đôi khi trống rỗng: Ai quan tâm! Ăn không thì gắp! Đá nó ra!
Khi bực mình, ông tuôn ra một tràng dài những lời trách móc:
– Con đê đã vỡ!… Con đê đã bị vỡ vào thời của anh ấy, cách xa cổ bạn, khi anh ấy cầm tù bạn. Bạn có biết không?… Những người lính ở đâu? Sao anh dám để nó chạy vào đây như vậy? Không còn quy tắc nào nữa?
Giữa ngôn ngữ và tính cách nhân vật có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Ngôn ngữ phản ánh tính cách nhân vật. Đây là thành công về mặt nghệ thuật của tác giả.
Mai Thư
